نفت و امنیت ملی ایران
در تاریخ سیاسی معاصر ایران، نفت و امنیت ملی، همواره دو مقوله بهم پیوسته بوده که در یک رابطه متقابل و ساختاری نسبت به یکدیگر نقشی موثر ایفا کرده‌اند.
نقش نفت در تحولات سیاسی و اقتصادی سده اخیر منطقه و ایران، واضح‌تر از آن است که نیاز به شرحی مبسوط داشته باشد، به طوری که نفت به عنوان یک کالای سیاسی اقتصادی، از بزرگترین عوامل انگیزشی حضور دولت‌های بیگانه در منطقه خاورمیانه بوده است. به علاوه، محوریت نقش نفت در تحولات شصت ساله اقتصادی و سیاسی ایران،‌ مسئولان کشور را وادار می‌سازد که به موضوع نفت و گاز، به عنوان یکی از مهمترین مؤلفه‌های مؤثر در امنیت ملی نگاه کنند.
نفت و گاز به عنوان حامل‌های مهم انرژی، ضمن اینکه از عوامل تولید به شمار می‌روند، به عنوان سرمایه، نقدینگی، ثروت، فرصت و فراهم آورنده زمینه‌های انتقال و شناخت فناوری برتر نیز تلقی می‌شوند.

نفت و گاز، سرمایه، ثروت و نقدینگی است، چرا که سرمایه مورد نیاز، اعتبارات و بودجه ضروری بخش‌های دیگر اقتصاد از جمله صنعت و کشاورزی، با تکیه بر درآمدهای ارزی این بخش عظیم اقتصادی تامین می‌شود و هر گونه چالش در اعتبار این بخش، در حقیقت چالشی ژرف فراروی حرکت‌های عمومی اقتصادی و تامین نیازهای اساسی کشور به شمار می‌رود.

نفت باید به عنوان یک فرصت ملی به سرمایه‌ای مولد تبدیل شود تا از این رهگذر، هم به ارزش‌های افزوده بیشتری دست یابیم و هم به رشد اقتصادی و «توان ملی» بالاتری نایل شویم.ایران با قرار داشتن بر بستری عظیم از منابع انرژی به ویژه نفت و گاز، و نیز با بهره‌مندی از جغرافیای سیاسی و اقتصادی خود، از موقعیت ارزشمند و کم‌نظیر در جهان برخوردار است.

در جهانی که امنیت ملی کشورها با تامین انرژی گره خورده است، حفظ و پاسداری از این موقعیت ویژه برای ایران اهمیتی استراتژیک دارد. داشتن نقش اساسی در تامین انرژی جهان، که ضامن درآمدهای کافی برای توسعه کشور باشد، امنیت ملی کشور را نیز تضمین خواهد کرد. بنابراین هدف استراتژیک بخش نفت و گاز کشور می‌تواند «کسب سهم بیشتر در تامین تقاضای جهانی انرژی» طی دو دهه آینده باشد. این امر از یک سو، به معنای حداکثرسازی برخورداری از منافع بازار بین‌المللی انرژی و از سویی دیگر، بیانگر افزایش وابستگی کشورهای جهان به نفت (به شمول فرآورده‌های نفتی، گاز طبیعی و فرآورده‌های آن) و یافتن جایگاهی استراتژیک (راهبردی) برای ایران در انرژی جهان است. حداکثرسازی درآمدهای نفتی مستلزم اتخاذ تدابیری هماهنگ در دو مقوله، یعنی افزایش حجم صادرات و ثبات یا افزایش قیمت نفت می‌باشد.
افزایش میزان صادرات نفت به توان تولید و افزایش ضریب بازیافت از مخازن نفت بستگی داشته و قیمت نفت نیز در بازارهای جهانی با توجه به عوامل بنیادین بازار و مسایل سیاسی تعیین می‌شود. بنابر این برای افزایش درآمدهای نفتی، سیاست‌ها و راه کارهایی باید به اجرا گذاشته شود که برآیند این سیاست‌ها، با هم‌افزایی بتواند حداکثر انتفاع از ثروت نفت را به دنبال داشته باشد.
جهان آینده در دست کسانی است که خودرا باور داشته و از هر موقعیتی برای ایجاد فرصت‌های جدید استفاده کنند تا بتوانند این زنجیره را به نسل‌های بعدی بسپارند. در این میان یک عامل مهم دیگر نیز وجود دارد و آن هم چیزی جز «فناوری برتر» نیست.
عناصر اصلی جهت دست یافتن به فناوری‌های برتر را می‌توان در ایجاد زمینه‌های مناسب داخلی برای جذب فناوری، فراهم کردن نقدینگی ضروری، تعامل سازمان یافته،‌آگاهانه و مداوم با صاحبان فناوری و ایجاد روابطی معتبر، مبتنی بر احترام متقابل با کشورهای دارای فناوری دسته‌بندی کرد.
نفت در کشور ما، تمامی عناصر لازم را چه در تامین منابع مالی لازم، چه تضمین تعامل با صاحبان فناوری در بخش نفت و ایجاد زمینه‌های این نوع تعامل در بخش‌های دیگر اقتصادی و چه با وابسته کردن بسیاری از کشورهای صاحب فن به قراردادهای نفتی و ایجاد روابط متقابل با آنها داراست.

عوامل ذکر شده، بالاترین فرصت ملی برای دستیابی به برتری فناوری محسوب می‌شود. حتی اقتصاد بدون نفت هم، برای کشوری نفتخیز چون ایران، تنها با بهره‌گیری موثر، آگاهانه و مدبرانه از این فرصت و موهبت الهی یعنی «نفت و گاز» و بهره‌گیری از ابعاد گوناگون آن، در سایه حمایت‌های ملی میسر است. این مهم جز در قالب یک نگرش کلان راهبردی نسبت به مسایل و تحولات دو دهه آینده انرژی جهان و جایگاه ایران در این تحولات، میسر نیست.
در سال‌های اخیر، سیاست برقراری پیوند راهبردی بین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان آسیایی، به عنوان حرکتی اقتصادی و نیز در جهت امنیت ملی کشور طراحی و پیگیری شد.
برقراری ارتباط با شرکت‌های آسیایی، با اولویت و محوریت کشورهای ژاپن، چین و هند به عنوان بزرگترین مجموعه مصرف کنندگان فعلی و آتی جهان و قطب مصرف آسیا، در اجرای همین سیاست بوده است.

 صنعت نفت پژوهش محور
اهمیت ازدیاد برداشت از منابع نفتی و مطالعه جامع هریک از این منابع و نیز اهمیت ارتقای کیفیت محصولات تولیدی با ارزش افزوده بالاتر و بهینه‌سازی تولید و مصرف انرژی به علاوه اهمیت کسب و خلق دانش فنی فرآیندهای تولید، باعث می‌شود که پژوهش به عنوان یکی از زیربناهای توسعه صنعت نفت مطرح باشد. بنابر این در مرحله اول، نظام پژوهش در صنعت نفت تدوین و ابلاغ شد.
براساس این نظام، حل مسائل و مشکلات شرکت‌ها در زمینه‌های مختلف بر مبنای پژوهش‌های انجام شده بعنوان یک ضرورت مطرح و واحد پژوهش‌ و توسعه در هریک از شرکت‌ها جهت تعیین نیازهای پژوهشی ایجاد شد. این مرکز حلقه‌های واسط با مراکز پژوهشی خواهند بود و مدیران عامل شرکت‌های اصلی با حضور کارشناسان زبده امر پژوهش، تدوین سیاست‌ها و تصویب آئین‌نامه‌ها را عهده‌دار خواهند بود.
نیازهای پژوهشی توسط این واحدها، تدوین و با انعقاد قرارداد با مراکز پژوهشی داخل و خارج از صنعت نفت، پاسخ‌های علمی برای حل مشکلات دریافت و در صنعت بکار گرفته می‌شود. در این زمینه پژوهشگاه صنعت نفت، با داشتن 7 پژوهشکده فعال و 11 مرکز پژوهشی، بعنوان عالیترین مرکز پژوهش در صنعت نفت می‌باشد. که براساس نیازمندی‌های صنعت، با عقد قرارداد با واحدهای پژوهشی و توسعه شرکت‌ها، پژوهش‌های مورد نیاز را انجام می‌دهد.
در کنار پژوهشگاه صنعت نفت، پژوهشکده ازدیاد برداشت از مخازن نفت با مجوز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تأسیس شد و پژوهشکده (موسسه) مطالعات بین‌المللی انرژی نیز در زمینه بازار و اقتصاد نفت و گاز فعالیت دارد.شایان ذکر است که اکنون با استقرار نظام پژوهش در صنعت نفت، تعداد طرح‌های پژوهشی طی سال‌های اخیر به چندین برابر افزایش پیدا کرده است و با اختصاص یک درصد از بودجه جاری شرکت‌ها به امر پژوهش، اعتبارات تخصیصی در سال جاری نزدیک به 8 برابر افزایش یافته است.
طی این سال‌ها سهم دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی بیرون صنعت نفت برای انجام کارهای پژوهشی در مجموع بین 57 تا 90 درصد بوده است و مابقی توسط مراکز پژوهشی داخل صنعت نفت انجام شده است. جهت تسهیل در امر ارتباط صنعت با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، سالیانه واحدهای پژوهش و توسعه شرکت‌ها، محورهای پژوهشی مورد نیاز خود را (براساس سرفصل‌های اولویت‌‌دار پژوهشی صنعت نفت که از طرف وزیر نفت ابلاغ شده) تعیین و به دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی اعلام می‌کنند. این مراکز با توجه به توانمندی‌های خود برای عقد قرارداد و انجام پژوهش‌ اقدام می‌کنند.
در ضمن طرح حمایت از پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی (مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری) در راستای توسعه پژوهش براساس نیاز صنعت نفت نیز از سال 1379 به اجرا درآمده است که در قالب این طرح، تاکنون حدود ده‌ها پروژه دکتری و حدود 1000پروژه کارشناسی ارشد مورد حمایت قرار گرفته است که به‌نوبه خود یکی از بهترین‌ راه‌های ارتباط صنعت نفت با مراکز دانشگاهی می‌باشد. این هدفمندی نویدبخش توسعه پایدار و ارتقای منزلت اقتصادی کشور و اعتلا و پیشرفت صنعت نفت ایران است.

بی‌شک قابلیت‌ها و توانمندی‌های بی‌بدیل صنعت نفت برنامه‌های بزرگ و توسعه محور را طلب می‌‌کند و در پرتو این برنامه‌ها و با حضوری فراگیر و گسترده در عرصه‌های بین‌المللی می‌توان تحقق چشم‌انداز 20ساله کشور را هدف‌گذاری کرد.

محسن خجسته مهر
منبع: روزنامه اطلاعات 23تیرماه 1388